زانوی ضربدری یا ژنووالگوم، یک نوع عدم هم‌ترازی زانوها است که معمولاً در خردسالان دیده می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که زانوهای فرد در حالت ایستاده با هم هم‌تراز نیستند و فاصله زیادی بین مچ پاها ایجاد می‌شود. در این حالت، زانوها به سمت داخل خم می‌شوند و مچ پاها از هم دور می‌شوند. این مشکل بسیاری از خردسالان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما باید توجه داشت که ضربدری زانوها بخشی از رشد طبیعی کودکان است و معمولاً پس از 2 تا 3 سال به طور خودبخود اصلاح می‌شود.
با این حال، زانوی ضربدری ممکن است نشانه‌ای از وجود یک مشکل جدی باشد که نیاز به درمان دارد، به ویژه اگر این وضعیت در کودکان بزرگتر یا بزرگسالان مشاهده شود و به طور مداوم اصلاح نشود. پزشک معمولاً زاویه بین استخوان ساق پا و استخوان ران یا فاصله بین دو مچ پا را برای ارزیابی این وضعیت اندازه‌گیری می‌کند. در برخی موارد، انجام عکسبرداری یا رادیوگرافی ممکن است لازم باشد تا وضعیت بهتری از این وضعیت بدست آید.
آناتومی زانو
زانو یکی از بزرگترین مفصل‌های بدن است که استخوان ران (فمور) را به استخوان ساق پا (تیبیا یا درشت‌نی) متصل می‌کند. دو استخوان دیگر یعنی فیبولا (نازک‌نی) که در امتداد تیبیا قرار دارد و کاسه زانو (کشکک) نیز در تشکیل مفصل زانو نقش دارند. زانو مفصلی لولایی است و نقش بسیار مهمی در تحمل وزن دارد. رباط، تاندون، غضروف و استخوان از اجزاء مهم تشکیل دهندۀ مفصل زانو به شمار می‌آیند. زانو علاوه بر این که پایداری بدن را تأمین می‌کند، به بالا و پایین بردن بدن نیز کمک می‌کند. همچنین مفصل زانو چرخاندن پا را ممکن می‌سازد و راه رفتن را کارآمدتر می‌کند. ضمناً زانو مانند ضربه‌گیر نیز عمل می‌کند.
به جز استخوان‌هایی که اشاره شد، دو نوع غضروف مختلف نیز داخل زانو وجود دارند. غضروف اول مینیسک است؛ استخوان‌های زانو در نتیجه وجود مینیسک می‌توانند بدون ساییده شدن روی یکدیگر در دامنه حرکتی خود حرکت کنند. غضروف دوم غضروف مفصلی است که روی سر استخوان ران، پشت کشکک زانو و بالای تیبیا قرار دارد. غضروف مفصلی حرکت روان استخوان‌ها را روی یکدیگر ممکن می‌سازد. هر دو نوع غضروف مانند ضربه‌گیر عمل می‌کنند.
زانو چهار نوع رباط ـ رباط صلیبی قدامی، رباط صلیبی خلفی، رباط جانبی داخلی و رباط جانبی خارجی ـ نیز دارد. رباط بافت فیبری و سفتی است که استخوان‌ها را به هم متصل می‌کند، از حرکت بیش از حد جلوگیری می‌کند و پایداری را تأمین می‌کند.
زانو دارای تاندون نیز هست؛ تاندون نوار محکمی از جنس بافت نرم است که منبع دیگری برای تأمین پایداری محسوب می‌شود. تاندون مانند رباط است، اما کار متفاوتی انجام می‌دهد. تاندون به جای متصل کردن استخوان‌ها به یکدیگر، استخوان را به عضله پیوند می‌دهد. حال که بحث عضلات پیش آمد، باید بگوییم که عضله از نظر تخصصی بخشی از مفصل زانو نیست؛ با این حال دو عضله همسترینگ و چهارسر به تقویت پا و خم کردن زانو کمک می‌کنند. به جز این بخش‌ها بخش دیگری نیز به نام بورس در زانو وجود دارد؛ بورس کیسه کوچک مملو از مایع داخل مفصل زانو است. بورس از التهاب جلوگیری می‌کند و سایش بین بافت‌های زانو را کاهش می‌دهد.
دلایل زانو ضربدری
کودکان چاق یا به عبارت دیگر “تپل” به نظر بسیاری جذاب هستند. اما آیا می‌دانید که چاقی یکی از عوامل اصلی موجب زانوی ضربدری می‌شود؟ حتی چاقی می‌تواند بدشکلی زانوی ضربدری را تشدید کند. به همین دلیل است که والدین باید به استانداردهای تناسب اندام کودکان خود توجه داشته باشند. اضافه وزن کودکان فشار مضاعفی را به زانوها وارد می‌کند. عوامل دیگری که می‌تواند منجر به زانوی ضربدری شود شامل آسیب‌دیدگی یا عفونت زانو یا پا، بدشکلی استخوانی ناشی از راشیتیسم، بیماری‌های دیگر استخوانی یا آرتریت مفصل زانو می‌شود. حتی ممکن است تومور خوش‌خیم استخوان، آسیب دیدن صفحه رشد، عفونت استخوان، شکستگی بد جوش خورده یا بیماری متابولیک نیز عامل زانوی ضربدری باشد.
بدشکلی زانوی ضربدری می‌تواند مادرزادی یا ناشی از رشد باشد یا پس از سانحه اتفاق بیفتد. زانوی ضربدری می‌تواند عوارضی از قبیل درد، ناپایداری، بدشکلی و فرسایش پیشرونده را به دنبال داشته باشد.
دلایل زانو ضربدری در کودکان
از دلایل زانو ضربدری در کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایدئوپاتیک یا بدون دلیل مشخص: علت ضربدری شدن پاها مشخص نیست، زانو ضربدری با دلیل نامشخص معمولاً در دوران نوجوانی بروز می‌یابد
- کمبود ویتامین دی
- راشیتیسم ناشی از کمبود مواد مغذی
- راشیتیسم ناشی از اختلال کلیوی
- راشیتیسم هیپوفسفاتمی (راشیتیسم مقاوم به ویتامین دی)
علل زانو ضربدری در بزرگسالان
بدشکلی زانو ضربدری به جز کودکان در بزرگسالان نیز مشاهده می‌شود. پاهای بزرگسالان به دلایل زیر ضربدری می‌شود:
- عفونت
- سانحه و آسیب‌دیدگی
- آرتریت
- عوارض ناشی از بیماری استخوانی در دوران کودکی
درباره راشیتیسم
راشیتیسم نوعی اختلال اسکلتی است که موجب نرم و ضعیف شدن استخوان‌های کودکان می‌شود. کمبود ویتامین دی علت اصلی ابتلا به راشیتیسم است، همچنین کمبود کلسیم و فسفات نیز می‌تواند باعث ابتلا به این عارضه شود. وجود این مواد برای رشد استخوان‌های سالم و قوی ضروری است. بعضی مشکلات ارثی نادر نیز می‌تواند علت راشیتیسم باشد.
راشیتیسم عموماً در کودکان شش ماهه تا سه ساله مشاهده می‌شود. کمبود ویتامین دی می‌تواند ناشی از دریافت نکردن نور خورشید کافی، رژیم گیاه‌خواری نامناسب و پرهیز از مصرف لبنیات باشد. در هر حال کمبود ویتامین دی یکی از دلایل اصلی ابتلا به راشیتیسم است. به همین دلیل باید مراقب باشید که فرزندتان و بقیه اعضای خانواده مقدار کافی از ویتامین‌ها و دیگر مواد معدنی ضروری را دریافت کنند. راشیتیسم گاهی اوقات پیامد ابتلا به عارضه‌های متابولیک و ژنتیکی است.
از جمله نشانه‌ها و علائم راشیتیسم می‌توان به درد استخوانی، حساسیت به لمس، رشد آهسته استخوان، ضعف عضله و کمانی شکل شدن یا انحنا پیدا کردن پاها اشاره کرد. حتی ممکن است شکل دنده‌ها یا قفسه سینه غیرعادی شود و مشکلاتی مانند پوسیدگی و نامرتبی دندان‌ها پیش بیاید. راشیتیسم با علائمی مانند نرم شدن استخوان و مفصل‌های پهن مچ دست و آرنج نیز همراه است. برای درمان راشیتیسم فرزندتان حتماً به پزشک مراجعه کنید.
علائم زانو ضربدری
نخستین علامت زانو ضربدری عدم هم‌ترازی زانوها است. همچنین زانو ضربدری به علائم دیگری مانند زانو درد، خشکی مفاصل و لنگ زدن هنگام راه رفتن نیز دامن می‌زند. وارد شدن فشار به عضلات یا رباط‌ها باعث احساس درد در مفصل ران، مچ پا یا کف پا می‌شود. از دیگر علائم زانو ضربدری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ناپایداری زانو
- کاهش دامنه حرکتی مفصل ران
- مشکل در راه رفتن یا دویدن
- درد مفصلی
تشخیص زانو ضربدری
جراح پرونده پزشکی بیمار را برای تشخیص دادن ناهنجاری زانو ضربدری بررسی می‌کند و به نکاتی مانند سابقه ابتلا به بیماری، وضعیت سلامت فعلی بیمار و سابقه خانوادگی وجود این بدشکلی و ناهنجاری‌های دیگر توجه می‌کند. همچنین جراح روش راه رفتن یا ایستادن بیمار را ارزیابی می‌کند. به علاوه جراح زاویه هم‌ترازی زانوها، نامساوی بودن طول دو پا یا ساییدگی متفاوت کفی کفش‌های بیمار را بررسی می‌کند. ممکن است انجام بررسی‌ها و آزمایش‌های دیگر ضرورت پیدا کند. رادیوگرافی در حالت ایستاده یکی از بهترین راه‌ها برای تشخیص زانو ضربدری است. گاهی اوقات نیز MRI برای ارزیابی ساختار استخوان انجام می‌شود.
درمان زانو ضربدری
سلامت و رفاه کامل کودکان برای والدین بسیار مهم است. اگر متوجه مورد غیرعادی و عجیبی در روش ایستادن یا راه رفتن فرزندتان شدید، حتماً با متخصص مشورت کنید. اصلاح عدم هم‌ترازی پاها یکی از اهداف اصلی درمان زانو ضربدری است. همچنین جراح سعی می‌کند از پیشرفت بیماری جلوگیری کند و خطر تخریب و ساییدگی مفصل را کاهش دهد.
مصرف دارو و مکمل
درمان زانو ضربدری بر اساس علت بروز این مشکل و شدت علائم آن انجام می‌شود. ممکن است جراح مکمل کلسیم یا ویتامین دی را برای تأمین این مواد ضروری در بدن توصیه کند. حتی برخی بیماران به مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب نیاز پیدا می‌کنند؛ مصرف این نوع داروها معمولاً زمانی توصیه می‌شود که بیمار از مصرف داروهای بدون نسخه نتیجه نگرفته باشد.
ورزش درمانی و حرکات اصلاحی
ورزش یکی از روش‌های موثر اصلاح زانوهای ضربدری است، چون ورزش در کنار انجام دادن حرکات کششی موجب تقویت عضلات می‌شود. متخصص فیزیوتراپی حرکات مناسب را با توجه به الگوی راه رفتن بیمار توصیه می‌کند.
برای ورزش مناسب زانو ضربدری می‌توانید از متخصص طب فیزیکی یا فیزیوتراپیست راهنمایی و آموزش دریافت کنید.
کاهش وزن
همان‌طور که اشاره شد، چاقی یکی از دلایل اصلی زانو ضربدری است، بنابراین کاهش وزن برای اصلاح بدشکلی زانو ضربدری مهم است. اضافه وزن در کنار فشاری که به زانوها و پاها وارد می‌شود، دردسرهای فراوانی را برای بیمار درست می‌کند.
ارتز
اگر طول دو پا به علت ضربدری بودن زانوها برابر نباشد، ارتز پاشنه در کفش پای کوتاه‌تر قرار داده می‌شود تا راه رفتن فرد پس از برابر شدن طول دو پا منظم شود. همچنین استفاده از ارتز به تسکین پا درد کمک می‌کند.
جراحی
درمان زانوی ضربدری به ندرت نیاز به جراحی دارد، اما در صورت عارضه شدید یا مداوم، ممکن است جراحی برای اصلاح این مشکل لازم باشد. یکی از روش‌های جراحی برای اصلاح زانوی ضربدری، استفاده از پلاک فلزی است که داخل زانو قرار می‌گیرد و رشد زانو را بهبود می‌بخشد. پس از اتمام درمان، پلاک از زانو خارج می‌شود.
روش دیگری برای اصلاح زانوی ضربدری، استئوتومی یا استخوان‌بری است. در این روش، جراح تکه‌های باریکی از استخوان‌های پا را جدا کرده و با استفاده از پیچ و پلاک، استخوان‌ها را در موقعیت جدید ثابت می‌کند. هر دو روش جراحی معمولاً تحت بیهوشی انجام می‌شود و بعد از عمل، فیزیوتراپی ضروری است.
